Ik las het boek ‘Rooksignalen’ van de Nederlandse journaliste Ineke Holtwijk die woont en werkt in Brazilië. Het gaat over een klein aantal overblijvers van Indianenvolken in de provincie Rondonia waar het tropisch regenwoud in drastisch tempo is weggekapt. Ik werd in het bijzonder geraakt door het verhaal over de indiaan van het gat.
Veel tropisch regenwoud in Brazilië is afgelopen tientallen jaren verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor weides met vleeskoeien en sojaplantages. Er leefden een paar honderd verschillende indianenstammen in dit Amazonewoud. Velen vluchten voor de bulldozers en ronkende kettingzagen, anderen gingen werken voor rubberconcessies, in de houtkap of voor grootgrondbezitters. Niet weinig stierven door het contact met de nieuwkomers en exploitanten. Door de ziektes die ze meebrachten, door uitbuiting en geweld. De indianen die contact vermeden werden voortgedreven door de indringers die de bomen omverhaalden, en kwamen terecht in bossen die minder uitgestrekt waren en werden ingesloten door mega-landerijen en plantages van grootgrondbezitters.
In Brazilië bestaat er vanuit de overheid een stichting die ten doel heeft de inheemse bevolking te beschermen, de Funai. Vanaf ongeveer eind jaren tachtig zijn ervaren medewerkers gaan beseffen dat diep in het regenwoud levende stammen het best af zijn om geïsoleerd te blijven en beschermd te worden tegen invloeden van buitenaf. Contacten met de moderne buitenwereld hebben in het algemeen vooral tot ellende geleid. De Braziliaanse overheid heeft toen besloten dat indianen het recht hebben om op oorspronkelijke wijze te blijven leven in het gebied dat al generaties lang door hun volk wordt bewoond. Als er daarom inheemsen worden aangetroffen op bepaalde plekken in het regenwoud, dan wordt bekeken hoe groot het leef- en jachtgebied is van deze mensen, en wordt dat vervolgens als reservaat vastgesteld. Dat kan dan pech zijn voor iemand die een groot gebied in de Amazone had opgekocht waarin vervolgens oorspronkelijke bewoners gelokaliseerd zijn. Deze grootgrondbezitter mag het reservaat niet betreden en moet het woud laten staan. Ook als de inheemse bevolking uit nog maar een paar mensen bestaat.
In de provincie Rondonia in Brazilië bestaat zelfs een eenmansreservaat. In een bos bij de rivier de Tanaru werd in 1996 een indiaan ontdekt die daar helemaal alleen leeft. Hij graaft diepe kuilen waarin hij scherpe houten punten plaatst om wild te vangen, hij maakt hutten en zwerfakkers waar hij mais, maniok en fruitboompjes verbouwd. Hij bezit pijl en boog om te jagen en zichzelf te verdedigen en hij haalt honing en larven uit bomen om zijn trek te stillen. Medewerkers van de Funai, die in een nabijgelegen reservaat een handjevol overlevenden van twee andere inheemse stammen ondersteunen, hebben vaak geprobeerd om contact te leggen met deze eenzame man. Maar keer op keer liet hij blijken niets te maken te willen hebben met vertegenwoordigers van de ‘moderne’ wereld. Als hij merkte dat zijn hut en akkers bezocht waren, vertrok hij om kilometers verder een nieuwe hut te bouwen en een akker aan te leggen. Geschenken als een aluminium pan of beker vernielde hij. Voedsel, zaden en snijgereedschap dat voor hem was neergelegd nam hij meestal wel mee. De paar keer dat de Funai hem toevallig aantrof, verschanste hij zich in zijn hut en schoot na lang aanhouden een pijl af. Hij leek vastbesloten om niet in te gaan op toenadering.
Men weet niet wat zijn naam is of tot welke stam hij behoort. Men is hem ‘de indiaan van het gat’ gaan noemen, omdat hij niet alleen valkuilen in het bos graaft, maar ook diepe rechthoekige kuilen in zijn hutten, waar hij blijkbaar zijn hangmat boven hangt. Of dit een functionele of misschien spirituele betekenis heeft is onduidelijk. Naar aanleiding van verhalen van anderen wordt vermoed dat hij behoorde tot een groepje van een stuk of 6 overgebleven indianen waarvan de anderen vermoord waren in 1995. Nieuwkomers schuwden er dikwijls niet voor om inheemsen die ‘de ontwikkeling’ van het gebied in de weg stonden te verjagen of desnoods om te brengen. Over ‘die paar indianen’ maakte men zich niet zo druk. Voor de overheid was het moeilijk het grote afgelegen gebied te controleren, ook was een deel van de ambtenaren corrupt of bang. Grootgrondbezitters bezitten feitelijk de macht, en verstevigen die met gewapende knokploegen en andere handlangers. Inheemsen en arme landarbeiders zijn overgeleverd aan de goedgunstigheid van deze ‘fazendeiros’. Toch kan hun lot soms een beetje beïnvloed worden door eigen kracht en de bevlogenheid en het doorzettingsvermogen van een aantal Funai medewerkers. Zo werd een reservaat van ongeveer 8000 hectares afgebakend voor de indiaan die geen contact wilde, maar waarvan de Funai wel kon bewijzen dat hij bestond. Sommigen vonden het belachelijk. Zoveel grond voor slechts één man. Het besluit werd aangevochten, maar tevergeefs. Na het juridische ongelijk in 2009 drongen mensen het reservaat binnen. Een Funai post werd doorzocht en vlakbij werden patronen van vuurwapens gevonden. De indiaan, overblijver van een volk dat ten slachtoffer is gevallen aan genocide, was andermaal aan een moordaanslag ontsnapt. In juli 2018 werd hij van een afstand gefilmd terwijl hij een boompje velde. Dat hij nog leeft is een klein wonder. Dat hij al minstens 22 jaar in zijn eentje stand houdt getuigt van kracht en vasthoudendheid. Welke gedachten, welke gevoelens en welke herinneringen heeft deze man die al zijn dierbaren en stamgenoten is kwijtgeraakt en die gekozen heeft voor een geïsoleerd bestaan? Niet omdat hij een kluizenaar is, maar omdat hij geen contact wil met anderen nadat hij zijn volk is kwijtgeraakt. Zou hij zichzelf en zijn gestorven familieleden gezworen hebben nooit meer een buitenstaander te vertrouwen? Zou hij zijn ontheemde of uitgestorven stam eer bewijzen door de traditionele levenswijze voort te zetten, al is hij misschien de laatste en houdt na hem alles op? Zou zijn diepste drijfveer wantrouwen of trots zijn?
Hoe zwaar drukt de eenzaamheid op hem? Maakt het vermoeden dat hij de laatste is van zijn volk dat nog zwaarder? Kan hij ook genieten van de rust als het werk gedaan en zijn maag gevuld is? Van de geluiden en kleuren van het woud? Misschien van een aapje of vogel die hij tam heeft gemaakt? Of kan hij niets of niemand meer liefhebben na de traumatische gebeurtenissen die hij moet hebben meegemaakt?
Hoe houdt hij het vol, wat geeft hem ‘zin’ om door te gaan in zijn eentje? Zonder hoop op een betere toekomst, zonder nakomelingen, zonder samen te lachen, zonder liefde, zonder feesten, zonder met anderen iets te ondernemen of te praten over wat je beleefd hebt of wat je bezighoudt?
Op één of andere manier is hij in staat om te Leven. Hij is gezond en krachtig, en heeft zijn hut en akker in orde. Hij is niet weggezonken in apathie, depressie of waanzin. Dan had hij zichzelf verwaarloosd en was het waarschijnlijk snel afgelopen geweest in het meedogenloze oerwoud. Sterk is hij, de indiaan van het gat. Sterk, eenzaam, fier en onverzettelijk.
Zijn wil om niet gecontacteerd te worden wordt nu gerespecteerd. Zou hij weten dat zijn gebied beschermd is, dat het verboden is zijn gebied te betreden? Dat hij misschien ook een beetje beschermd wordt door zijn bekendheid. Zijn verhaal en beeld zijn verschenen in boeken, nieuwsbladen, op youtube en wikipedia. Dat zou hem waarschijnlijk niets zeggen. En gevaar blijft er altijd. Wetten bieden geen garantie. Borden, hekken en media evenmin. Waakzaam zal hij blijven, hoe dan ook. Hij bepaalt en beschermt zijn eigen leven.
Begin 2019, toen Jair Bolsonaro als president werd aangesteld, ben ik angstiger geworden voor de veiligheid van ‘de indiaan van het gat’. Bolsonaro staat aan de kant van de grootgrondbezitters en de mensen die rijk willen worden van het hout, het goud en de andere rijkdommen van het Amazonegebied. De traditionele leefwijze van de indianen interesseert hem niet, en evenmin de grote biodiversiteit van het regenwoud. Hij verzwakte de instanties als de Funai die toe moeten zien op de naleving van wetten die het regenwoud en haar bewoners beschermen. Wetenschappers en onderzoekers worden geweerd of ontslagen. Mensen die kritiek hebben op zijn beleid probeert hij monddood te maken. De indianen die door hun reservaten ongeveer 14% van het land beheren, zijn Bolsonaro en zijn aanhangers een doorn in het oog. Er moet eerst toestemming aan de indianen worden gevraagd als men economische activiteiten op die grond wil ontwikkelen. Bolsonaro zou het liefste iets aan die grondrechten doen. Volgens hem houdt het de ontwikkeling van het land tegen (Er zijn veel arme mensen in Brazilië, maar ook zeer rijke. De inkomensongelijkheid is erg groot; de zes rijkste Brazilianen bezitten evenveel geld als de 100 miljoen armsten. Van de economische exploitatie van het regenwoud kan je ook verwachten dat de opbrengsten voor het leeuwendeel in de zakken van de rijken terecht komen). Mensen die onder Bolsonaro’s bewind illegaal grond ontginnen, kappen of goud zoeken worden steeds brutaler. Zo’n president voelen zij als een steun in hun rug. In juli 2019 werd er een indianenleider vermoord door illegale goudzoekers. In augustus 2019 woeden meer bosbranden in het Amazone regenwoud dan andere jaren. Vooral in Rondonia staat opvallend veel bos in brand. Ik hoop dat het bos van ‘de indiaan van het gat’ niet getroffen is en dat de vuren snel doven. Alle ogen zijn nu op de Amazone gericht. Hopelijk brengt dat een kentering in de destructie van één van de gebieden met de hoogste biodiversiteit ter wereld die bovendien door het opvangen van CO2 en zijn verkoelende werking invloed heeft op het wereldwijde klimaat.
elintrojaborg 